Waarom er wel veel mensen in de Amazone moeten hebben gewoond.

De Amazone (liever: het tropische laagland van Zuid-Amerika)... totale en eeuwenoude wildernis? "Untouched by the human hand" zoals vele natuurliefhebbers en organisaties als Greenpeace en het Wereld Natuurfonds ons willen doen geloven? Well...

Niet echt. Er leven namelijk al duizenden jaren mensen in dat bos.

Okay, maar in harmonie met de natuur, als jagers/verzamelaars die een beetje landbouw hebben op de "slash & burn" manier. Je hakt een stukje bos om, plant daar je gewassen en na drie jaar, als de bodem uitgeput is, trek je weer verder zodat het bos zich kan herstellen. Het gebied is groot (ruim 10 miljoen vierkante kilometer = als Canada, 20x Frankrijk, 240x Nederland). Een paar miljoen mensen (1 tot 5) waren niet schadelijk voor het bos. Kijk naar de indianen van nu. Die leven nog precies zo, in duizenden jaren is er niks veranderd! Ze leven nog in het Stenen Tijdperk!

En daar... En daar zit 'm nu precies de crux. Dat is exact waarom dit verhaal niet klopt. Die "slash & burn" landbouw kán niet (en gebeurd nu niet) met stenen werktuigen. Zoals iedere Amazoneganger weet, is je beste kameraad op de tropentocht de machete. Het scherpe kapmes van "roestvrij staal" waarmee je vegetatie wegslaat, suikerriet kapt of bamboe opensnijdt als je van de dorst vergaat. Die gebruiken de indianen vandaag de dag ook. Kortom, in het Stenen Tijdperk leven ze vandaag de dag allerminst. En...

Dat ding is import. In Amazonië pas sinds de komst van de Europeanen. "Slash & burn" landbouw is vrijwel onmogelijk met werktuigen van steen en dat is wat ze in 1492 hadden. Niks geen machetes. Dus ook niks geen "Slash & burn" landbouw...

Dus? Waren het dan jagers/verzamelaars zonder landbouw? Nee. Bijna alle Europeanen die tussen 1492 en ongeveer 1650 schrijven over de indianen uit dit enorme gebied merken op dat ze aan landbouw doen. Maniok en maïs zijn het belangrijkst.

Hoe deden ze dat dan als ze geen machetes hadden om het oerwoud weg te kappen?

Zeer korte cursus ecologie Amazone
Het Amazonegebied (tropisch laagland Zuid-Amerika) bestaat niet enkel uit oerwoud. Eigenlijk is het "echte" oerwoud slechts de helft van het totale oppervlakte. De rest bestaat uit vochtige of droge savanne, uit graslanden of uit gebergten/hoogvlaktes. Iedereen die zich een voorstelling maakt van het Amazonegebied, denkt aan het "National Geographic beeld" van een eindeloze groene deken in een gebied net zo plat als Nederland. Voor een deel klopt dit ook. Maar dat is vooral langs de Amazone-rivier zelf. Ten noorden daarvan, op de grens met Venezuela en de Guyana's ligt een hoogvlakte, het zogenaamde Guyanaschild. Hier zijn ook echte bergen te vinden. De hoogste piek van Zuid-Amerika buiten de Andes is Pico da Neblina met een hoogte van ongeveer 3000 meter. Ten zuiden van de Amazone-rivier ligt een enorm plateau (tussen 200 en 800 meter) en in het oosten/zuidoosten van Brazilië zijn verschillende bergketens (hoogste piek ook rond 3000 meter).

Pico da Neblina

Dus ja: het grootste gedeelte was dicht oerwoud maar een ander deel is (en was) van nature niet zo bebost. Daar hoef je dus ook niet veel weg te gaan kappen.

Grond
In het oerwouddeel zijn grofweg twee soorten grond te vinden. De zeer vruchtbare varzea langs de rivieren (slechts 2% van het totale oppervlakte) en het hoger gelegen land tussen de rivieren (terra firme). Deze terra firme is erg arme grond maar ook het meest bekend. Het is de "rode woestijn" die overblijft nadat het woud is weggekapt en er een aantal jaar intensieve landbouw is gepleegd. Het is een van de grootste nachtmerries van elke natuurbeschermer, de groene zee die veranderd in de rode woestijn... Net zo rood als de woestijn in Australië. De varzea is echter een heel ander verhaal. Deze grond is zo vruchtbaar (door het periodiek overstromen van de rivieren zodat er steeds nieuw vruchtbaar slib wordt afgezet) dat intensieve landbouw (en dus ook een grote bevolking) wel goed mogelijk is. Dat is vandaag de dag dan ook goed te zien. De miljoenenstad Manaus ligt niet voor niets aan de Amazone in plaats van in het binnenland. De meeste mensen die wonen in Amazonië (20 miljoen ongeveer) wonen inderdaad aan de grote rivieren.

2007 > 1492
Het zal niemand dus verassen dat dit ruim 500 jaar geleden ook zo was. Tegenwoordig wonen er nauwelijks meer indianen langs de grote rivieren maar dat komt omdat ze ofwel uitgeroeid, ofwel als slaaf weggevoerd, ofwel verdreven, ofwel gevlucht zijn. Hoewel de varzea slechts 2% van het (oerwoud)landoppervlakte uitmaakt, is dit wel 2% van 5 miljoen vierkante kilometer (100.000 vierkante kilometer = Engeland = 2,5x Nederland). De Amazone zelf is van de Peruaanse havenstad Iquitos tot aan de monding ongeveer 3000 kilometer lang, langer dan de afstand tussen Amsterdam en de Iraanse hoofdstad Teheran.

Oude geschriften
Tussen 1492 en ongeveer 1650 zijn er een aantal Europeanen die dit gebied binnenkomen. In de periode 1499-1570 hebben de Spanjaarden 22 expedities naar het gebied opgezet. Columbus bereikt de noordkust van Venezuela al op zijn derde reis (1498) en de monding van de Amazone wordt voor het eerst gezien in 1500, hetzelfde jaar dat Brazilië officieel "ontdekt" wordt door de Portugezen (Cabral) die zuidelijker landen. De eerste Europeanen die de Amazone afvaren (vanuit Ecuador) doen dat in 1542 (Orellana). Vier jaar eerder, in 1538, is de eerste keer dat de rivier vanuit het westen bereikt wordt (vanuit Peru). In 1526 (6 jaar voordat Pizarro de Incavorst gevangen neemt!), bereiken Europeanen (aangesloten bij een veldtocht van Guaraní indianen) vanuit Brazilië en Paraguay het Incarijk. In 1536 verlaat de Duitser Federmann de Spaanse kustkolonie in Venezuela op zoek naar "El Dorado". Hij volgt de Orinoco rivier naar het zuiden en komt uiteindelijk in aan in de hoofdstad van de Muisca indianen in Colombia (nu de hoofdstad Bogotá).

Al deze mensen en nog vele anderen hebben over hun belevenissen geschreven (of gedicteerd) en bijna allemaal hebben ze het over grote aantallen mensen, machtige heersers en grote opbrengsten van landbouwproducten. Hoewel er wel goud is, is het voor de Europeanen te weinig om echt lang te blijven. Daarom blijft de informatie over de lokale Amazonegemeenschappen een stuk geringer dan de informatie over de landen waar genoeg edelmetaal was om de Europeanen enigszins tevreden te stellen (te weten Peru & Mexico). Niet te min is de beschikbare informatie genoeg om een heel ander beeld te krijgen van de Amazone in 1492 dan dat de meeste mensen hebben.

Archeologie
Ondanks deze geschriften en het probleem van de machetes, werd lange tijd, ook in de wetenschappelijke wereld, aangenomen dat de Amazone in 1492 nagenoeg leeg was. Hoe kwam dat? Dat kwam deels doordat men meer waarde hechtte aan de etnografische geschriften uit de 18de/19de eeuw dan die uit de 15de en 16de eeuw. Grote namen als die van Alexander von Humboldt (in Latijns-Amerika vroeg 19de eeuw) of die van belangrijke filosofen zoals Rousseau (overleden in 1778) hebben een bijzonder grote stempel gedrukt op ons beeld van Amazone-indianen (en indianen in het algemeen). Andere beroemdheden uit de 20ste eeuw zoals de Waal Claude Lévi-Strauss (geboren 1908) en Napoleon A. Chagnon (geboren 1938) trokken vervolgens zelf het woud in en bevestigden het beeld uit de 18de en 19de eeuw. Indianen waren met weinig, leefden in een volkomen magische wereld en waren volkomen afhankelijk van de natuur. Het was Rousseau die de term "Nobele Wilde" (Bon Sauvage) bedacht en de indianen waren hier hét schoolvoorbeeld van (hoewel o.a. Chagnon meer een beeld schetste van de Woeste Wilde). Men kon zich eenvoudig niet voorstellen (evolutionistisch als men meestal dacht) dat "complexe gemeenschappen minder complex" konden worden. De mensheid was immers opgeklommen van "Holenmens" tot "Moderne mens".

Belangrijk was echter ook dat men lange tijd totaal geen oog had voor de archeologie in het gebied. Logisch. De grote ruines en piramides in Mexico en Peru vallen meteen op. Wie naar het Amazonegebied kijkt ziet alleen maar bomen. Bovendien ziet men de arme gronden van de "Rode Woestijn". Intensieve landbouw is hier volslagen onmogelijk en dus kunnen er nu niet veel mensen wonen en al helemaal niet 500 jaar geleden. Dus wat zou er te vinden zijn? jagers/verzamelaars laten sowieso niet veel sporen na.

.

Bergen, lijnen en oud aardewerk... Heel veel aardewerk

Toch waren er nogal opvallende archeologische vondsten die men niet kon verklaren. Omstreeks 1915 had een zekere Nordenskjöld in het noorden van Bolivia op de grond talloze merkwaardige lijnen waargenomen die wel door mensen gemaakt moesten zijn. Op het eiland grote Marajó, in de monding van de Amazone, werden grote heuvels aangetroffen in een gebied dat nauwelijks reliëf kent. Bovendien werd op en om de heuvels veel aardewerk gevonden. En het was aardewerk dat wellicht wel de meest verassende feiten naar boven bracht. Aan de monding van de (vanuit het oosten) derde grote zuidelijke zijrivier van de Amazone, de Tapajós, werd door de achterkleindochter van de voormalig president van de VS Theodore Roosevelt (de eerste dus) aardewerk gevonden dat heel oud was. Veel ouder dan het aardewerk in Peru of Mexico. Ongeveer 4000 jaar ouder... (dwz. 5000 tot 6000 voor Christus) De wetenschappelijke wereld reageerde geschokt. Het heeft dan ook een tijdje geduurd voordat de data werden geaccepteerd.

.

Mede doordat op andere plaatsen in het Amazonegebied ook zulk oud aardewerk werd gevonden. Toen deze kogel door de kerk was, ging het allemaal wat sneller. Er kwam wat meer aandacht voor de Amazonearcheologie. We spreken over de jaren 60/70 van de 20ste eeuw...

.

Ongeveer tien jaar eerder, in de jaren 50, was er al op een andere plaats aardewerk gevonden maar daar was nauwelijks aandacht aan besteed. Toch was het opvallend genoeg. Dit aardewerk, dat duidelijk kapot gemaakt was, bevond zich in zeer donkere en bij de locale bevolking zeer populaire grond. Dat kwam omdat deze Terra preta do indio (indiaanse zwarte aarde) zeer vruchtbaar was. Hoewel de naam voldoende had kunnen zeggen, ging men het twintig jaar later pas bestuderen. Wat bleek? De terra preta was alles behalve zeldzaam en in veel gevallen was er niet zomaar wat aardewerk in, maar duizenden en duizenden stukjes van dit door mensen gemaakte materiaal. Kilo's. Wat kon dit betekenen?

.

Huidige opvattingen van de grote meerderheid van de specialisten

Hoewel niet alle specialisten het er over eens zijn, is voor de meerderheid inmiddels duidelijk dat deze terra preta een van de oplossingen is voor het raadsel uit de oude geschriften. Terra preta is dusdanig vruchtbaar dat men een Rode Woestijn zou kunnen veranderen in een Zwarte Tuin. En dat is precies waar een deel van deze specialisten inmiddels goede bewijzen voor zien: dat een groot deel van de Amazonegrond opzettelijk door mensen gemaakt is. Schattingen geven aan dat ongeveer 10-15% van het oerwouddeel (500.000-750.000 vierkante kilometer) van de Amazone uit deze terra preta bestaat en of ze nu opzettelijk door mensen gemaakt zijn of niet, doet er uiteindelijk niet veel toe. Op deze gronden kunnen heel veel mensen leven.

.

We hebben dus vruchtbare slibgronden, vruchtbare terra preta, savannegronden zonder veel bos en grasvlaktes. Allemaal plaatsen waar zonder de hulp van machetes intensieve landbouw kan worden gepleegd. Toch blijft de vraag open hoe die terra preta gevormd kon worden als er bomen in de weg stonden. Het antwoord is zeer waarschijnlijk, net als nu: vuur. Er zijn ook aanwijzingen dat het feit dat er zoveel savanne en grasland is in dit gebied juist komt door gecontroleerde branden. Men moet niet vergeten dat het gebied al duizenden jaren bewoond is. Mensen hebben het gebied dus generaties en generaties lang kunnen leren kennen en bewerken. Dat is ook wel terug te zien bij de huidige Amazone-indianen. Hun kennis van de natuurlijke omgeving is reusachtig en hiermee komen we bij nog een zeer opmerkelijke manier om het bos voor mensen uiterst productief te maken.

.

In plaats van het te vervangen voor een savannelandschap, maak je het bos zelf door de voor jou nuttige bomen te laten groeien. Een groot deel van het Amazonewoud bestaat uit vrucht-, noten-, of medicinale bomen. Aangezien van een aantal bomen is geïdentificeerd waar het natuurlijke areaal zich bevindt, moeten alle andere exemplaren (die bovendien veel grotere vruchten/noten/gewassen dragen) die zich buiten dit gebied bevinden op de een of andere manier daar gekomen zijn. Gezien het feit dat de zaden van deze groep vruchtbomen veel groter zijn dan de zaden uit het natuurlijke areaal en gezien het feit dat de huidige indiaanse groepen vaak zeer goed op de hoogte zijn van waar de bomen aan te treffen, zijn veel botanici die gespecialiseerd zijn in het gebied tot de conclusie gekomen dat ze ooit moeten zijn aangepland. De meest opmerkelijk vrucht is wel de zogenaamde Perzikpalm (Bactris gasipaes) die oorspronkelijk ergens uit het grensgebied komt van Ecuador en Peru maar die bij de komst van de Europeanen en ook nu nog groeide van Mexico tot Argentinië, meestal bij of in de buurt van indiaanse dorpen.

.

Hoe groot is het gebied nu? Waar hebben we het eigenlijk over?

Al deze dingen, gecombineerd met de vroege Europese schriftelijke bronnen, geven een radicaal ander beeld dan er tot voor kort bestond of dat de meeste mensen nu hebben. De vraag is alleen om wat voor gebied het gaat. De hele Amazone? Een paar procent? De helft? En wat voor consequenties zou dat hebben?

.

Om niet nog veel meer woorden te gebruiken, zal ik hier in plaats daarvan, een aantal kaartjes en foto's over de gebieden waar:

.

a) vroeg historische bronnen over zijn die spreken over grote bevolkingsaantallen

b) archeologische resten van kunstmatige heuvels, belangrijk aardewerk, grote dorpen, etc te vinden zijn

c) zich de terra preta & varzea bevindt

.

Drie gebieden waar uit archeologisch onderzoek blijkt dat er veel meer mensen woonden dan ooit voor mogelijk werd gehouden. In het zuidoosten, aan de kust de Sambaquis (grote kunstmatige heuvels tot 30 meter hoog voornamelijk van schelpen met een bijzonder hoge ouderdom van 4000 voor Christus tot ongeveer AD 1). In het gearceerde gebied waar Cerrado staat, zijn resten gevonden van veel grotere zogenaamde "ringdorpen" dan in de ringdorpen waar de indianen in dit gebied nu leven. Tegenwoordig zijn de grootste niet groter dan 7 hectaren terwijl dat tussen 800 en ongeveer 1600 na Christus meer dan 19 hectaren was (schatting van meer dan 2000 inwoners). Dit is exact het gebied waar Lévi-Strauss over schreef in zijn beroemde werk "Tristes Tropiques" (Het Trieste der Tropen). Een gebied waar zielige kleine indiaanse gemeenschapjes probeerde te overleven... Het donkere gebied langs de Amazone (erbij staat Rio Negro) is varzeagebied. De grootste archeologische sites zijn hier 30 hectares en er komt veel terra preta voor.

Grote ringdorpen in het savannegebied (hier aan de Rio Xingú)

Daar waar Terra Preta is aangetroffen.

Llanos de Mojos en Beni. Opmerkelijke lijnen en reconstructie van een gemeenschap...

Grote geoglyfen in de Braziliaanse staat Acre in Terra Firme.

Marajó eiland

De route door de llanos van Venezuela en Colombia. Zag Federmann dit in 1536?

Op de grens van Andes en Amazone. "Complexe samenlevingen" vanaf 1800 voor Christus.

De Inca's veroveren wel degelijk grote stukken laagland. Met het risico van aanvallen vanuit dit gebied. Alfonso de Souza ging met de Guaraní mee in 1526.

De route van Orellana in 1542.

Stonehenge in de Amazone (noordoostelijke staat Amapá)

Intensieve landbouw in Suriname.

.

Conclusie

Uit de foto's en kaarten blijkt dat er in nagenoeg het gehele gebied aanwijzingen zijn voor "complexe gemeenschappen". Niet enkel in de vruchtbare gebieden langs rivieren, maar ook (zoals in Acre of in de savannes ten zuiden van de Amazonerivier) in minder vruchtbare gebieden. Van Suriname tot Argenitinië en van de Atlantische Oceaan tot aan de Andes. Hier kan alleen maar uit opgemaakt worden dat er zeker veel meer mensen woonden dan wat men nog geen 50 jaar geleden dacht. De meeste specialisten vandaag de dag (ook al houden wetenschappers niet echt van het geven van getallen) geven een aantal van tussen de 5 en de 10 miljoen. Echter, gezien de grote van het gebied, zou dit betekenen dat er slechts 0,5-1 mensen/km2 zou wonen. Dit is weliswaar veel meer dan de huidige indiaanse bevolking maar als alle feiten hierboven naast elkaar gelegd worden, dan is het moeilijk te geloven (althans dat vind ik) dat het grootste getal 1/km2 was. Ik heb in een eerdere post verteld hoe men bevolkingsdichtheden berekent in de "Oude Wereld". "Eenvoudige landbouw" zou daar minimaal 2 mensen per vierkante kilometer steunen. Ik zie niet in, alle bewijzen samengenomen, waarom dit niet zou kunnen in het tropisch gebied in Zuid-Amerika. Omdat 20 miljoen mensen zo ongelofelijk veel is?

Is dat een argument?